De Kleine Zeemeermin

 
Première USA  15 november 1989

Première Nederland  21 december 1990

Regie  John Musker, Ron Clements

Originele titel  The Little Mermaid

Hans Christian Andersen is waarschijnlijk de bekendste Deen ooit. Vorig jaar was ik in Denemarken op vakantie en zag dat de schrijver, vooral bekend van zijn sprookjes, op tal van plaatsen wordt geëerd. In de hoofdstad Kopenhagen staan meerdere standbeelden, waaronder één aan de Hans Christian Andersen Boulevard. In zijn geboorteplaats Odense wordt hij naast verschillende standbeelden herdacht in een museum dat aan zijn leven en werk is gewijd.

Standbeelden van Hans Christian Andersen in Kopenhagen, bij kasteel
Egeskov en tweemaal in zijn geboortestad Odense.

Het viel me op dat in het museum niets te vinden is over de bewerkingen van Andersens sprookjes door Disney. Ik kan me goed voorstellen dat de Denen niet veel op hebben met de culturele toe-eigening van het werk van hun landgenoot. Aan de andere kant kunnen verfilmingen, bijvoorbeeld door Disney, mensen nieuwsgierig maken naar het werk van Andersen en het land waar hij vandaan kwam.

Schets van Kay Nielsen uit 1940.

Hans Christian Andersen publiceerde zijn sprookje ‘Den Lille Havfrue’ over een zeemeermin die verliefd wordt op een mens in 1836. Ruim honderd jaar later wilde Walt Disney het bewerken tot een tekenfilm maar twijfelde vanwege het sombere einde. Omdat de zeemeermin op het einde sterft besloot hij het niet te verfilmen. De tekeningen die van het sprookje gemaakt waren door Kay Nielsen, net als Andersen afkomstig uit Denemarken, verdwenen in de archieven.

De sprookjes van Hans Christian Andersen (1805-1875) zijn vaker door Disney bewerkt tot tekenfilm. De eerste was The China Shop, een Silly Symphony uit 1934 gebaseerd op ‘Het herderinnetje en de schoorsteenveger’. Vijf jaar later volgde The Ugly Duckling (Het Lelijke Eendje), ook een Silly Symphony, dat een Oscar won voor Beste Korte Tekenfilm. In Piano Concerto No. 2, een segment uit Fantasia 2000, is ‘De Standvastige Tinnen Soldaat’ op muziek van Dmitri Sjostakovitsj gezet. Voor het nooit voltooide Fantasia 2006 werd ‘Het meisje met de zwavelstokjes’ voorzien van Alexander Borodins Strijkkwartet nr. 2 in D. Het werd als bonus uitgebracht op de dvd van De Kleine Zeemeermin. De bekendste adaptatie is ‘De Sneeuwkoningin’ dat als Frozen de succesvolste animatiefilm ooit zou worden.

Midden jaren 80 maakten de Disney studio's een moeilijke tijd door omdat de recente tekenfilms geen succes waren geworden. De tekenfilmafdeling werd verhuisd naar barakken wat de animatoren niet demotiveerde maar juist aanmoedigde om de oude Disneymagie weer laten herleven. De oplossing leek simpel: waarom niet weer een sprookje verfilmen, waar de studio’s groot mee waren geworden? Doornroosje uit 1959 was het laatste sprookje dat als basis had gediend voor een lange tekenfilm. Ron Clements, die één van de twee regisseurs zou worden, suggereerde om De Kleine Zeemeermin te verfilmen maar met een ander einde waarin alles goed afloopt. Hij bedacht ook de naam Ariel, in het oorspronkelijke sprookje blijft de zeemeermin naamloos. Zijn idee werd in eerst instantie afgewezen: het zou teveel lijken op de succesvolle speelfilm Splash uit 1984, bovendien zou deze film een vervolg krijgen, al is Splash Too inmiddels vergeten. Nadat hij de synopsis van Clements had gelezen besloot studiobaas Jeffrey Katzenberg dat in deze opzet het sprookje toch verfilmd mocht worden.

De keuze voor het verhaal van Ariel bleek een goede te zijn, want wereldwijd was De Kleine Zeemeermin een succes. De film zou ook een kantelpunt zijn voor Disney: er was nog zeker toekomst voor lange tekenfilms. De nieuwe weg die was ingeslagen, de ‘Disney Renaissance’, werd succesvol voortgezet met onder andere Belle en het Beest, Aladdin en De Leeuwenkoning.

Ik zag de film voor het eerst in 1990 in de bioscoop en ook bij mij herleefde de Disneymagie. Ik herinner me ook een treffende recensie in het filmtijdschrift Skoop, “triomf der waterverf”. Een jaar later verscheen de film op koopvideo (alleen in het Nederlands) en die heb ik gelijk aangeschaft, net als de 2-dvd deluxe edition uit 2006. Ik heb De Kleine Zeemeermin nu zeker 10 keer gezien, voor dit blog achtereenvolgens de versies in het Engels, Nederlands en met audiocommentaar van regisseurs John Musker en Ron Clements, componist Alan Menken en, op archief, tekstdichter Howard Ashman (1950-1991). Veel informatie in dit blogbericht is afkomstig uit deze gesproken toelichting.

Oscar

Alan Menken (links) en Howard Ashman.

Voor het eerst sinds De Reddertjes uit 1977 kreeg een lange Disneyfilm weer een Oscarnominatie, zelfs drie: Beste Muziek en Beste Lied, voor zowel ‘Kiss the girl’ als ‘Under the sea’. Tijdens de uitreiking van de Academy Awards op 26 maart 1990 werden de twee liedjes uitgevoerd door Geoffrey Holder, compleet met dansers in een onderwaterwereld. De choreografie was gemaakt door Paula Abdul die samen met Dudley Moore de Oscar uitreikte aan Alan Menken en Howard Ashman voor ‘Under the sea’. Menken won ook de Oscar voor Beste Muziek. Het was zijn eerste Oscar voor zijn eerste filmmuziek. Inmiddels heeft hij acht beeldjes gewonnen, allen voor Disneyfilms.

De film

Let op: onderstaande tekst bevat informatie over de inhoud van de film.

De eerste beelden laten een mistige zee zien waar een schip vaart met aan boord prins Eric en Grimbert, zijn zeezieke raadsman. De zeemannen zingen ‘Vadems benee’ over de wereld van zeemeerminnen diep in oceaan. Op Disney+ is bij Extra een langere versie van deze scène te zien waaruit blijkt dat koning Triton en zeeheks Ursula broer en zus zijn.
Een van de gevangen vissen weet te ontsnappen en duikt terug het water in waarna de begintitels van start gaan. Voor de Nederlandse versie werden deze deels vertaald in het Nederlands. Na uitbreng op video, in 1991 en 1998, en uitzending door Net5 op 4 oktober 2008 zijn de Nederlandse titels niet meer te zien geweest. Het zou toch een kleine moeite moeten zijn om zowel de originele als de Nederlandse versie (dus niet alleen de nasynchronisatie) van de film op Disney+ te zetten?

Diep in de zee verzamelen de meerminnen zich voor een concert in het paleis van koning Triton. Het moet voor de tekenaars een hele uitdaging zijn geweest om de onderwaterwereld te creëren. Iedere beweging veroorzaakt luchtbelletjes en haren deinen constant mee in het water.

De zeven dochters van Triton treden op met een compositie gemaakt door de krab Sebastiaan die tevens als dirigent fungeert. Hoewel niet duidelijk wordt in welk land de film zich afspeelt heeft Sebastiaan als enige personage een Jamaicaans accent, in de Nederlandse versie spreekt hij met een Antilliaanse tongval. In ieder geval kunnen de meerminnen spreken met de andere bewoners van de zee.

Op het moment dat Ariel, de jongste dochter, zou moeten opkomen blijkt ze niet aanwezig te zijn. Ze is samen met het bang uitgevallen visje Botje in een scheepswrak op zoek naar bijzondere voorwerpen uit de mensenwereld. Met haar nieuwste aanwinsten zwemt ze naar de oppervlakte om aan de meeuw Jutter te vragen wat je bijvoorbeeld met een vork of een pijp kunt doen. Jutter doet zich voor als kenner maar verzint ter plekke een functie. Net als Sebastiaan komt Jutter niet in het sprookje voor. Hun aanwezigheid maakt het soms wat sombere verhaal net wat vrolijker.

Het schilderij 'Maria Magdelena bij kaarslicht' in de film, in het
County Museum of Art in Los Angeles en in het Louvre in Parijs.

Koning Triton is boos omdat Ariel niet aanwezig was bij het concert en nog bozer als hij ontdekt dat ze naar ‘boven’ is geweest. In het sprookje mag juist iedere dochter op haar 15e de wereld boven de zeespiegel bekijken. Een teleurgestelde Ariel gaat naar haar grot waar ze tal van voorwerpen uit de wereld van de mensen heeft verzameld. Ze bezingt in het lied ‘Dat is mijn wens’ haar verlangen naar springen, dansen en de warmte van de zon. Op een door haar gevonden schilderij is een brandende kaars te zien, ook vuur is voor haar onbekend. Het schilderij bestaat echt, het heet ‘La Madeleine à la flamme filante’ (‘Maria Magdalena bij kaarslicht’) en is gemaakt door Georges de la Tour rond 1639. Het ligt niet op de bodem van de zee maar te zien is in het County Museum of Art in Los Angeles. De schilder maakte een tweede, grotere versie die zich in het Louvre in Parijs bevindt.

Sebastiaan, door koning Triton gestuurd om haar in de gaten te houden, probeert Ariel te overtuigen geen waarde te hechten aan wat ze gevonden heeft en terug te gaan naar het paleis. Op dat moment vaart er een schip over hun hoofden. Ariel kan het niet nalaten om te gaan kijken en ziet hoe prins Eric een standbeeld van zichzelf onthuld dat hij van Grimbert heeft gekregen. Er wordt vuurwerk afgestoken; deze scène is gebaseerd op één van de tekeningen van Kay Nielsen.

Onverwachts barst er een storm los. Een bliksemflits raakt het schip waardoor er brand ontstaat. De bemanning kiest voor de reddingsboot, toch gaat prins Eric terug om zijn hond Max te redden. Als het vuur het kruit heeft bereikt ontploft het schip en zinkt. Max weet de reddingsboot te bereiken maar Eric raakt bewusteloos te water. Dankzij Ariel verdrinkt hij niet, zij brengt hem naar het strand. Op de dvd wordt tijdens het audiocommentaar verteld dat de storm, in het bijzonder het water, een moeilijke scène was om te animeren en om die reden als eerste gemaakt werd. De makers lieten zich inspireren door het schilderij ‘The wreck of The Covenant’ uit 1913 van N.C. Wyeth waarop een schipbreukeling te zien is.

Het schilderij ‘The wreck of The Covenant’ en de schipbreuk in de film.

Vanaf een rots ziet een verliefde Ariel hoe Eric gevonden wordt door Grimbert en Max. Tegelijkertijd wordt zij in de gaten gehouden door Gruwel en Griezel, de murenes van Ursula. Zij is een zeeheks en kan via hun oplichtende ogen hetzelfde zien als haar gluiperige hulpjes. Ursula zint al jaren op wraak omdat zij door koning Triton uit zijn paleis is verbannen. Ariel is zijn zwakke plek.

Schetsen voor Ursula.

 
Ursula is wat mij betreft een van de beste Disneyschurken ooit, heerlijk slecht maar met gevoel voor humor. Aanvankelijk zou zij gemodelleerd worden naar Joan Collins in haar rol van Alexis in de destijds populaire televisieserie Dynasty, inclusief de voor de jaren 80 kenmerkende brede schouders. Toen dat niet werkte suggereerde Howard Ashman een andere inspiratiebron: travestiet Divine (echte naam Glenn Milstead), net als hij afkomstig uit Philadelphia. Divine was ook internationaal bekend dankzij enkele films en discoplaten. 

In Nederland was zijn grootste hit ‘Shoot your shot’ uit 1982. Divine overleed in 1988. Ik weet niet of hij geweten heeft dat zijn creatie, zowel uiterlijk als personage, voorleeft in Ursula. Illustrator Alejandro Mogollo Díez heeft een fraai portret van Divine als Ursula op zijn Instagramkanaal staan.

Hoewel ze familie zou zijn van koning Triton is Ursula geen zeemeermin maar een Cecaelia, half vrouw en half octopus, al heeft ze slechts zes tentakels. Kijkend naar hoe zij zich beweegt kan het niet anders dan dat het gedrag van octopussen uitgebreid is bestudeerd door de animatoren.

Intussen doet Sebastiaan er alles aan om Ariel te overtuigen hoe geweldig het leven op de zeebodem is, onder andere met het aanstekelijke lied ‘Diep in de zee’. Het lied is knap vertaald door Jan Derk Beck, bijvoorbeeld de tekstregel “when the sardine begin the beguine”. De beguine is een dans en ‘Begin the beguine’ een vooral in Amerika bekend lied gecomponeerd door Cole Porter. Beiden zijn in Nederland veel minder bekend, in de vertaling is dit “al die sardientjes zijn mijn ook mijn vriendjes” geworden.

Botje weet Ariel te verrassen met het standbeeld van Eric dat nu in haar grot staat - hoe is het hem gelukt een zwaar marmeren beeld te verplaatsen, of is het bij toeval tussen haar andere vondsten terechtgekomen? Als Triton erachter komt dat Ariel een mens heeft gered blijkt dat hij toverkracht heeft. Met zijn drietand vernietigt hij alle voorwerpen, inclusief het standbeeld.

Een teleurgestelde Ariel laat zich door Gruwel en Griezel verleiden om naar Ursula te gaan. Botje en Sebastiaan kunnen haar niet tegenhouden. Ursula woont in wat lijkt het skelet van een zeemonster te zijn. Zij biedt Ariel een contract aan: in ruil voor haar stem krijgt ze twee benen en drie dagen de tijd om ervoor te zorgen dat de prins ook op haar verliefd wordt, maar dan moet hij haar wel kussen. Lukt dat niet, dan wordt ze net als velen voor haar eigendom van Ursula en voortleven als poliep. Zij weet Ariel over te halen met het lied ‘Al die kommer en kwel’, een fraaie vertaling van ‘Pour unfortunate souls’. De uitdrukking ‘kommer en kwel’ is afkomstig van Marten Toonder die het in 1960 bedacht voor zijn Bommelstrip. Op de aftiteling bij Disney+ staat, heel slordig, ‘Al die kominer en kwel’.

Nadat Ariel het contract heeft getekend moet ze zingen waarna Ursula haar stem in een schelp om haar nek opbergt. Nadat ze twee benen heeft gekregen (en op haar schelpenbeha na helemaal naakt is) brengen Sebastiaan en Botje haar aan land. Sebastiaan probeert Ariel nog om te praten maar realiseert zich dan dat zij voor de rest van haar leven ongelukkig zal zijn. Vanaf dat moment doet hij er alles aan om haar te helpen, samen met Botje en Jutter.

Al snel ontmoet ze prins Eric maar omdat ze niet kan praten twijfelt hij of ze het meisje is dat hem toezong nadat ze hem gered had. De komende drie dagen probeert hij beter te leren kennen en leert Ariel het vaste land kennen. Er is niet gekozen voor een Deense of Scandinavische omgeving. Het land van prins Eric is eerder geïnspireerd op Zuid-Europa en deed mij denken aan het Italiaanse dorpje uit Pinokkio.

In het paleis belandt Sebastiaan per ongeluk in de keuken van de Franse chef Louis die tot zijn ontsteltenis tal van zeedieren op het menu heeft staan, waaronder krab. Dit leidt tot een slapstickachtige situatie waarin Louis zijn eigen keuken overhoopgooit om Sebastiaan te vangen, zonder succes. Louis is mij iets te karikaturaal, de scène vind ik meer bij Tom & Jerry passen.

Tijdens een boottochtje bij maanlicht verhoogt Sebastiaan de romantiek door met de aanwezige dieren het lied ‘Kus haar dan’ te zingen. Het lukt hem zelfs om de naam van Ariel in het oor van prins Eric te fluisteren - kennelijk kunnen dieren ook met mensen praten?

Ursula heeft ook door dat er wel eens gekust kan worden en laat Gruwel en Griezel het bootje omslaan - weg romantiek. Ze verandert zichzelf in Vanessa, een jonge vrouw met de stem van Ariel. Als Eric haar op het strand hoort zingen is hij direct van haar in de ban (betoverd door Ursula?) en besluit zo snel mogelijk met haar te trouwen. Het huwelijk vindt plaats op zee bij ondergaande zon. Alleen Max lijkt door te hebben dat Vanessa niet deugt. Jutter heeft intussen andere vogels en zeedieren opgeroepen om de bruiloft te verstoren. In de consternatie die ontstaat is te zien dat onder de aanwezigen zich de koning en hertog uit Assepoester bevinden.

Met hulp van Botje is het Ariel gelukt naar het schip te zwemmen. Als Jutter de schelp met haar stem van Vanessa weet af te pakken krijgt ze haar stem weer terug en realiseert prins Eric zich dat zij zijn grote liefde is. Op dat moment gaat de zon onder en is het te laat: Ariel verandert weer in een zeemeermin, Ursula in de zeeheks en duikt met haar de zee in. Daar wacht koning Triton hen op maar kan niets doen want het contract is geldig. Hij offert zichzelf op waarna hij verandert in een poliep en Ursula zijn kroon en drietand overneemt. Ariel en Eric proberen Ursula te stoppen maar ze maakt zichzelf reusachtig groot en veroorzaakt draaikolken. Hierdoor komen scheepswrakken los van de zeebodem. Het lukt Eric om op één van de schepen te klimmen en met de punt van de boeg Ursula dodelijk te raken. De drietand van Triton zakt naar de zeebodem waarna hij zijn oude gedaante weer terugkrijgt, maar hoe hij zijn kroon terugkrijgt is niet duidelijk. Ook alle andere poliepen veranderen terug in meerminnen.

De volgende dag zit Ariel op een rots en kijkt naar Eric op het strand. Triton begrijpt zijn dochter nu beter en geeft haar twee benen waarna zij met haar prins trouwt. Oorspronkelijk zou deze scène zonder tekst zijn. Howard Ashman stelde voor om de koning te laten zeggen hoezeer hij haar zal missen en zo is het in de film gekomen. Het moment waarop Ariel op de rots zit, vlak voordat ze weer benen krijgt, is gemodelleerd naar het beeld van de kleine zeemeermin uit 1913 in de haven van Kopenhagen dat hetzelfde moment voorstelt: ze heeft al knieën maar haar voeten zijn nog vinnen. Een mooie hommage aan het land en de schrijver van het sprookje.

Muziek

Het is een gouden greep van John Musker en Ron Clements geweest om Alan Menken en Howard Ashman voor de muziek en liedjes te vragen. Niet alleen voor de film maar ook voor de toekomst van Disney Animation. 

Menken en Ashman hadden op Broadway veel succes gehad met hun musicalbewerking van de film Little Shop of Horrors die vervolgens in 1986 weer tot speelfilm werd bewerkt. Speciaal voor de film schreven ze een nieuw nummer, ‘Mean green mother from outer space’, dat prompt genomineerd werd voor een Oscar.

Voor De Kleine Zeemeermin schreven ze zeven liedjes die inmiddels zijn uitgegroeid tot Disneyklassiekers. Van de soundtrack zijn in de loop der jaren verschillende versies verschenen, vaak met bonusmateriaal zoals demo’s en niet gebruikte opnamen.

In 2007 werd de film bewerkt tot musical voor het theater en ging op 10 januari 2008 op Broadway in première. Een vernieuwde versie van de show was voor het eerst in Nederland te zien, vertaald door Martine Bijl. De première was op 16 juni 2012.

Nederlandse nasynchronisatie

In Nederland was de tekenfilm ruim een jaar na de Amerikaanse première in de bioscoop te zien in een nagesynchroniseerde versie; één bioscoop in Amsterdam vertoonde de originele versie.

De Nederlandse stemmen, onder regie van Arnold Gelderman, zijn uitzonderlijk goed bij de karakters gekozen, eigenlijk vind ik ze nog beter dan de Amerikaanse stemmen. Arnold Gelderman heeft twee personages ingesproken en zijn zoon Diederik is prins Eric. Nelly Frijda maakte van Ursula een memorabele schurk, bovendien is ze een uitstekende zangeres. In een aflevering van het YouTube-kanaal Stemmen van Toen uit 2018 vertelt ze er zelf over. Arnold Gelderman komt ook aan het woord, hij herinnert zich dat hij Nelly Frijda flink moest aansporen, inclusief bier drinken en roken, voordat ze de rol onder de knie had. In deze reeks zijn er ook afleveringen met Freddy ‘Sebastiaan’ Gumbs en Laura ‘Ariel’ Vlasblom, zeer de moeite waard om te bekijken.

Originele en Nederlandse stemmen 1990           Vertaling          Jan Derk Beck      1989 Regie           Arnold Gelderman Ariel Jodi Benson Laura Vlasblom Prince Eric Prins Eric    Christopher Daniel Barnes Diederik Gelderman Ursula Pat Carroll Nelly Frijda Sebastian Sebastiaan Samuel E. Wright Freddy Gumbs Scuttle Jutter Buddy Hackett John Kraaykamp Flounder Botje Jason Marin Egbert Stoelinga King Triton Koning Triton Kenneth Mars Huib Broos Flotsam  Gruwel Paddi Ewards Alfred Lagarde Jetsam Griezel Paddi Ewards Alfred Lagarde Grimsby Grimbert Ben Wright, Gerrit Graham Ton Lutz Louis René Auberjonois Arnold Gelderman Carlotta Edie McClurg Trudy Libosan Vanessa Jodi Benson, Pat Carroll Laura Vlasblom, Nelly Frijda Seahorse Zeepaardje Will Ryan Arnold Gelderman Priest Priester Charlie Adler Reinder van der Naalt Washerwoman Wasvrouw Anne Lockhart ? Aquata Caroline Vasicek ? Andrina Catherine Cavadini ? Arista ? ? Attina   ? ? Adella Sherry Lynn ? Alana Kimmy Robertson Bernadette Kraakman Sailor 1 Zeeman 1 Jack Angel ? Sailor 2 Zeeman 2 Patrick Pinney ? Sailor 3 Zeeman 3 Philip Clarke ? Max Frank Welker Frank Welker

In een interview met het Nederlands Instituut voor Animatiefilm (NIAf) vertelt Arnold Gelderman over de keuze van John Kraaykamp als Jutter. Vanuit Amerika moest door Blake Todd van Disney Character Voices International goedkeuring worden gegeven voor de hoofdrollen. Hij deed dat voor 38 landen, ook al kon hij de taal niet verstaan. Hij moest soms overtuigd worden als de stem hem niet beviel. Gelderman had een voorkeur voor Kraaykamp maar stelde ook twee alternatieve stemmen voor, waaronder André van Duin. De distributeur in Nederland wilde graag een bekende naam. Bij het antwoord dat hij van Todd kreeg stond bij Kraaykamp “Bingo” en bij Van Duin “OUT. This man is just trying to be funny”.
Een opvallende reactie, bij de Amerikaanse Buddy Hackett, net als André van Duin een komiek, hoor ik iemand die leuk doet maar het niet is. Dat wordt min of meer bevestigd in één van kijkjes ‘Achter de schermen bij Disney’ die zowel op Disney+ als op de dvd staat. Tijdens de opnamen voor de stemmen keek John Musker van een afstand toe terwijl Ron Clements naast de acteur bij de microfoon stond. Buddy Hackett vond dat maar niets. Hij zat niet op aanwijzingen te wachten en wilde het alleen doen. Terugkijkend zeggen Musker en Clements dat het nog goed gekomen is maar persoonlijk vind ik John Kraaykamp veel beter en grappiger.

Bekijk en vergelijk de originele versie met de Nederlandse nasynchronisatie.

Bij de Nederlandse nasynchronisatie zijn de kleinere rollen moeilijk te onderscheiden. Naast de belangrijkste stemacteurs zijn er acht zangers en zangeressen die de liedjes hebben ingezongen: Pim Roos, Edward Reekers, Sjef Poort, Ruud Boes, Marloes van den Heuvel, Jody Pijper, Dian Senders en Bernadette Kraakman. Ik weet niet of zij ook een stem hebben ingesproken. 

Uiteraard is De Kleine Zeemeermin te bekijken op Disney+, samen met onder andere de storyboards van een aantal niet gebruikte scènes. Een absolute Disney klassieker die het waard blijft om herzien te worden.

Dit blogbericht is gebaseerd op een bijdrage die ik in 2008 maakte voor de website Waar Keek Jij Vroeger Naar. De oorspronkelijke tekst kan worden teruggelezen op KinderTV Geheugen.